Κομνηνός

I

Επώνυμο δυναστείας αυτοκρατόρων του Βυζαντίου. Η δυναστεία των Κ. βασίλευσε από το 1081 έως το 1185, δίνοντας πέντε αυτοκράτορες. Η εποχή των Κ. διαδέχθηκε μια περίοδο την οποία χαρακτήρισαν σοβαρά εξωτερικά και εσωτερικά προβλήματα: η εξασθένηση της βυζαντινής δύναμης στη Μικρά Ασία και στα Βαλκάνια, η απώλεια των βυζαντινών κτήσεων στην Ιταλία και η οικονομικοκοινωνική και στρατιωτική κρίση. Κύριοι στόχοι της νέας δυναστείας –με την οποία εγκαινιάστηκε μια καινούργια φάση για την ιστορία της αυτοκρατορίας, με κύριο χαρακτηριστικό τον ρόλο της Δύσης στα πράγματα του Βυζαντίου– ήταν η αντιμετώπιση επικίνδυνων εχθρών, που την περιέβαλαν από τον βορρά (Σλάβοι, Πετσενέκοι, Κομάνοι, Ούγγροι), την ανατολή (Τούρκοι) και τη δύση (Νορμανδοί και Σταυροφόροι), και η λύση του στρατιωτικού και του οικονομικοκοινωνικού προβλήματος. Με τους Κ. η εξουσία μεταβιβάστηκε από την πολιτική στη στρατιωτική αριστοκρατία, με αποτέλεσμα την ενίσχυση της τάξης των μεγαλογαιοκτημόνων, στους οποίους παραχωρήθηκαν οι λεγόμενες πρόνοιες, μεγάλα κτήματα, των οποίων η παραχώρηση –που δεν ήταν κληρονομική– συνεπαγόταν στρατιωτικές υποχρεώσεις για τον προνοιάριο. Με το σύστημα αυτό –που θυμίζει το φεουδαρχικό της Δύσης– η άμυνα του κράτους βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στη στρατιωτική αριστοκρατία, η οποία έτσι ενισχύθηκε εις βάρος της κεντρικής εξουσίας. Αυτό το μέτρο ανάγκης, που αλλοίωσε την παλιά οργάνωση της αυτοκρατορίας, μαζί με άλλα που είχαν ληφθεί για την αντιμετώπιση του στρατιωτικού και οικονομικού προβλήματος –χρησιμοποίηση σε μεγάλο αριθμό μισθοφορικού στρατού, επιβολή νέων φόρων κλπ.– δεν έδωσαν ριζική λύση στα βασικά προβλήματα της αυτοκρατορίας, ενώ η απώλεια της ναυτικής υπεροχής κατάφερε ένα από τα πιο καίρια πλήγματα στον στρατιωτικό και στον οικονομικό τομέα. Η μεταβίβαση της ναυτικής δύναμης στις ιταλικές ναυτικές πόλεις και ιδιαίτερα στη Βενετία, με την παραχώρηση προνομίων από την αυτοκρατορία για την εξασφάλιση ναυτικής βοήθειας, υπήρξε αναγκαίο κακό με βαρύτατες συνέπειες για το Βυζάντιο και πιο επωφελή αποτελέσματα για τα ιταλικά ναυτικά κέντρα, για τα οποία ξεκίνησε η περίοδος της οικονομικής και πολιτικής ακμής. Έτσι, ενώ αυτές οι ναυτικές πόλεις, και ιδιαίτερα η Βενετία, υπέσκαπταν ως σύμμαχοι τη δύναμη του Βυζαντίου, ο σοβαρότερος κίνδυνος από τη Δύση ήταν οι Νορμανδοί, που είχαν τελικό στόχο την κατάληψη του βυζαντινού θρόνου, και οι Σταυροφόροι, οι οποίοι παρεκκλίνοντας από τον αρχικό τους σκοπό –την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων– επεδίωκαν να εγκατασταθούν στην Ανατολή. Τελικά, στα χρόνια των διαδόχων των Κ., κατέλυσαν την αυτοκρατορία. Οι πρώτοι Κ. αντιμετώπισαν τους εχθρούς που απείλησαν την αυτοκρατορία από όλα της τα σύνορα με γενναιότητα, αποφασιστικότητα και διπλωματική ευστοχία. Έτσι η αυτοκρατορία, παρά τις δυσκολίες που έπρεπε να υπερπηδήσει, γνώρισε μια περίοδο προσωρινής αλλά αξιόλογης ακμής που συνοδεύτηκε και από μια ιδιαίτερη άνθηση στα γράμματα και στις τέχνες.

Πρώτος αυτοκράτορας της δυναστείας των Κ. ανακηρύχθηκε ο Αλέξιος Α’ (1080-1118). Στη συνέχεια τον διαδέχθηκε ο Ιωάννης Β’ (1118-43) ο οποίος κληροδότησε τον θρόνο στον νεότερο γιο του, Μανουήλ Α’ (1143-80). Τον τελευταίο διαδέχθηκε ο γιος του, Αλέξιος Β’ (1180-83), ενώ τελευταίος των Κ. αναρριχήθηκε στον θρόνο ο Ανδρόνικος Α’ (1183-85), γιος του Ισαάκ Κ., αδελφού του αυτοκράτορα Ιωάννη. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. τα αντίστοιχα λήμματα των αυτοκρατόρων και το λήμμα Βυζαντινή αυτοκρατορία.

II

Επώνυμο αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας. Βλ. λ. Δαβίδ. Όνομα αυτοκρατόρων της Τραπεζούντας.